Met het heengaan van paus Franciscus is een bijzondere spiritueel leider ons ontvallen: ons, niet alleen katholieken, maar evenzeer andere christenen. Ook in de islam werd hij gewaardeerd om zijn open houding. Reden voor een schets van enkele theologische achtergronden, die tevens duidelijk maken dat deze paus ook zijn (conservatieve) critici had.
De afgelopen jaren is in Nederland veel aandacht geweest voor het pontificaat van Jorge Bergoglio, ofwel paus Franciscus. Meerdere boeken zijn verschenen; zogeheten Vaticaanwatchers hebben ons ingelicht over kleurrijke details, zoals de hoogte van de kerstboom op het sint Pietersplein of de gewoonte van paus Franciscus om zelf telefonisch een afspraak te maken met de kapper. Die geloofde dan natuurlijk niet dat hij de paus aan de lijn had!
Waar we echter weinig over hebben gehoord is over het theologisch denken van deze paus. Soms werd dat met een enkel woord afgedaan: een praktisch gericht mens, minder een theoloog dan zijn voorganger. Niets is minder waar! Wie het evangelie van Lukas leest merkt direct dat de armen een bijzondere plaats innemen. De arme Lazarus rust in Abrahams schoot, de rijke vrek vergaat het heel anders. Vandaar dat we worden opgeroepen om een schat in de hemel te verzamelen. Hoe? Niet door het aardse slijk te minachten, maar heel simpel, door de armen te ondersteunen, voor wie dat ‘aardse slijk’ van levensbelang is. Als hommage aan Bergoglio, die allesbehalve een simpele ziel was, maar theologisch en bestuurlijk van wanten wist, dus een enkel woord over de bevrijdingstheologie.
Het gaat om niets minder dan een revolutie in de kerk: in 1968 besloten de bisschoppen in Medellin, Colombia, dat de kerk zich niet alleen maar moet richten tot de armen, maar daar is waar de armen zijn. De sociale zonde van onrecht en uitbuiting is in strijd met Gods wil. De beroerde positie van de ‘indigenos’, vroeger Indianen genoemd, maar ook de onderdrukking van militaire dictaturen werden aangeklaagd als een zaak die de kerk direct aangaat. Al snel werd tegen deze bevrijdingstheologie de beschuldiging van marxisme geuit, met name door junta’s die in de kerk een formidabele tegenstander herkenden.
Maar de kloof liep ook dwars door de kerk; hoogwaardigheidsbekleders zagen met lede ogen hoe priesters zich niet langer binnen de veilige muren van de kerk ophielden, maar zich in de sloppenwijken begaven. Ook politiek verhieven zij hun stem. Gustavo Guttierez (1928-2024), een uiterst beminnelijk mens en wel “de vader van de bevrijdingstheologie” genoemd, kende deze bezwaren terdege. Hij wees er op dat bevrijding volgens het evangelie alomvattend is: bevrijding van sociale onderdrukking, maar ook een persoonlijke transformatie zodat we vrij komen te staan van elke vorm van slavernij. En dan is er de derde dimensie: bevrijding van zonde, het verbreken van de vriendschap met God en medemens. Deze dimensie bepaalt mede de twee andere niveaus.
In het leven van paus Franciscus is dit een leidraad gebleven, waarbij hij evenals Guttierez eenzijdig radicalisme vermeed. Hij wist van de Braziliaanse bisschop Helder Camara die het bisschoppelijk paleis had ingeruild voor een flatje. En hoe diens opvolger het paleis weer had betrokken. Toen Bergoglio in Rome kwam zag hij hoe veel leden van de curie een fraai Italiaans palazzo of een luxueus appartement bewoonden. Sowieso bestaat de curie niet langer voor het merendeel uit Italianen of zelfs uit Europeanen! Het wel gehoorde bezwaar dat kardinalen ‘uit de perifierie’ niet zouden weten wat er in Rome speelt is een omkering van de feiten: voor het Vaticaan als wereldkerk is juist het van levensbelang om goed op de hoogte te zijn van wat in Latijns-Amerika, Azië en Afrika speelt, waar verreweg de meeste katholieken wonen. Ook voor hun priesterschap geldt dat de plaats te midden van de mensen is en dat pastoraat niet aan anderen overgelaten mag worden. De eigen levensstijl van paus Franciscus heeft tot talrijke anekdotes aanleiding gegeven: hoe hij graag zelf kookte en zich vaak onder de mensen te Rome begaf, wat wel uniek voor deze paus was. De diepste drijfveer hiervoor was evenwel de overtuiging dat ware bevrijding op alle niveaus dient te geschieden, politiek, economisch en spiritueel.
Marcel Poorthuis
Prof. Marcel Poorthuis is aangesloten bij de De Lichtbron en parochiaan van de H. Hart-H. Josephparochie in Hilversum-Noord.
